جلسه اول بود. هنوز هیچ‌کدام از شاگردانش را نمی‌شناخت. وارد کلاس شد و از آن‌ها خواست چند خطی درباره خودشان بنویسند. دل‌نوشته یکی از دانش‌آموزان توجهش را جلب کرد: «وقتی وارد جمع میشم، اعتماد‌به‌نفسم به‌شدت پایین میاد و دچار تنگی نفس و استرس میشم!» پسری به‌شدت ساکت، محجوب و کمرو به نظر می‌رسید. به گفته مسئولان مدرسه، جزو دانش آموزان تنبل بود! حالا تمام فکر و ذکر معلم، کمک به آن دانش‌آموز شده بود.
اگر مدرسه خانه دوم است، پس معلمان هم والدین دوم هستند. آن‌ها باید در کنار والدین، برای تشخیص و درمان شایع‌ترین اختلالات روانی در مدارس تلاش کنند.
اهمیت سلامت روان در موفقیت تحصیلی دانش آموزان
کودک مبتلا به اختلال روانی تمرکز ندارد. فقدان تمرکز هم از اصلی‌ترین علل افت عملکرد تحصیلی دانش آموزان است. حافظه ما ظرفیت محدودی دارد و وقتی بخشی از آن درگیر هیجانات و رفتارهای ناسازگارانه شود، فرآیند یادگیری مختل می‌شود. تحقیقات هم این موضوع را تایید می‌کنند:
- دریافت حمایت هیجانی-اجتماعی، روانی و رفتاری، عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را بهبود می‌بخشد.
از سوی دیگر، اختلالات روانی درمان‌نشده باعث بروز مشکلات تحصیلی و رفتاری متعددی مانند ترک تحصیل دانش آموزان، قلدری در مدرسه و سرپیچی از درخواست‌های بزرگسالان می‌شود.
شایع ترین اختلالات روانی در مدارس
تقریبا یکی از هر 5 دانش‌آموز به یکی یا بیشتر از اختلالات زیر مبتلاست:
اختلالات یادگیری
حدود 10 تا 15 درصد از اختلالات روانی دوران ابتدایی در این دسته قرار می‌گیرند. 3 نوع اختلال یادگیری داریم:
- اختلال دیسلکسیا یا اختلال خواندن
- اختلال یادگیری ریاضی
- نارسانویسی در کودکان و نوجوانان
احتمال اشتباه‌گرفتن این اختلالات با کم‌توانی ذهنی، بی‌انگیزگی، مشکلات شنوایی و بینایی، اضطراب و افسردگی وجود دارد. بنابراین، برای تشخیص و درمان آن‌ها حتما باید ارزیابی‌های جامعی توسط متخصصان و روان‌شناسان صورت بگیرد.
اختلال کمبودتوجه-بیش‌فعالی
حدود 5 تا 6 درصد دانش‌آموزان به این اختلال مبتلا هستند. گاهی‌اوقات، معلمان و والدین، پرانرژی و بازیگوشی را با بیش‌فعالی کودکان اشتباه می‌گیرند. اما تا زمانی که بیش‌فعالی با تکانشگری کودکان همراه نباشد، اختلال محسوب نمی‌شود. اختلال کمبودتوجه-بیش‌فعالی به چند نوع فرعی تقسیم می‌شود و به‌همین‌دلیل به شیوه‌های متفاوتی عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را مختل می‌کند:
- کمبودتوجه: جسم‌شان سر کلاس اما ذهن‌شان جای دیگری است. برای این گروه باید از راهکارهای افزایش تمرکز کودکان در کلاس درس کمک بگیرید.
- بیش‌فعالی: توانایی توجه دارند اما قوانین را رعایت نمی‌کنند و یکجا بند نمی‌شوند.
- نقص توجه-بیش‌فعالی: هر دو مشکل بالا را با هم دارند.
تشخیص و درمان این اختلال کاری کاملا تخصصی است و معلمان و والدین برای درمان آن باید طبق توصیه‌های متخصصان عمل کنند.
اختلالات رفتاری تخریبی
2 نوع بسیار شایع و مخرب دارند:
- اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان: قوانین کلاس را به چالش می‌کشند، از انجام تکالیف امتناع می‌ورزند و به قلدری در مدرسه عادت دارند.
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای: نسخه خفیف‌تر اختلال سلوک است و همان پیامدها را دارد.
ابتلا به اختلالات رفتاری تخریبی تاثیر منفی بسیار زیادی بر عملکرد تحصیلی و اجتماعی دانش‌آموزان می‌گذارد. این اختلالات باید هر چه زودتر درمان شوند، زیرا رفته‌رفته شدت می‌گیرند و کنترل‌شان سخت‌تر می‌شود.
اختلالات اضطرابی
استرس و اضطراب هم عملکرد ذهنی و سازگاری رفتاری دانش‌آموزان را مختل می‌کند. موارد زیر از شایع‌ترین اختلالات اضطرابی در دوران مدرسه هستند:
اختلال اضطراب اجتماعی
از تعامل با دیگران می‌ترسند و ممکن است جرات حرف‌زدن سر کلاس را هم نداشته باشند. یکی از ویژگی‌های آن‌ها خجالتی‌بودن است.
اضطراب جدایی
جداشدن از والدین و رفتن به مدرسه برای‌شان استرس‌زاست. آن‌ها ممکن است به مشکلاتی مانند اضطراب جدایی کلاس اولی ها دچار شوند.
لالی انتخابی
در یک موقعیت خاص مانند مدرسه اصلا حرف نمی‌زنند، اما در موقعیت‌های دیگر کاملا عادی هستند.
اختلال وسواس در کودکان
کودکان مبتلا به این اختلال استرس زیادی را تحمل می‌کنند. آن‌ها زمان زیادی از روز را مشغول رسیدگی به تشریفات وسواسی هستند و تمرکزشان به‌شدت مختل است.علاوه بر این، اکثر کودکان وسواسی از مشکلاتی مانند کمال گرایی در درس خواندن رنج می‌برند. آن‌ها دوست دارند همه تکالیف را درست و کامل انجام دهند و اگر موفق به این کار نشوند، انگیزه خود را از دست می‌دهند؛ به‌همین‌دلیل، برخی از آن‌ها دچار اهمال کاری تحصیلی می‌شوند.
اختلال افسردگی
افسردگی موجب بی‌علاقگی به کارها و فعالیت‌های مدرسه می‌شود. بی‌علاقگی به درس‌ومدرسه باعث می‌شود:
- نمرات دانش‌آموزان رفته‌رفته کاهش پیدا کند.
- غیبت‌های‌شان زیاد شود.
- با دیگر همسالان معاشرت نکنند.
- از انجام کارهای گروهی در مدرسه عقب بکشند.
اختلال دوقطبی
دانش‌آموزان مبتلا به اختلال دوقطبی در تمرکز بر صحبت‌های معلم، ذخیره اطلاعات در حافظه بلندمدت، درک تکالیف پیچیده وفهم قسمت‌های طولانی متن مشکل دارند. این دانش‌آموزان دوره‌هایی از احساسات شدید مانند غم، سرخوشی و خشم را تجربه می‌کنند. آن‌ها همچنین مهارت‌های ارتباطی ضعیفی دارند و هنگام دوست یابی در مدرسه به مشکل می‌خورند.
اختلال استرس پس از ضربه
مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه، همواره دل‌مشغول تجربیات تروماتیک و بازگشت به موقعیت آزاردهنده هستند. در موارد شدید این بیماری، آن‌ها به مراحل قبلی رشد پسرفت می‌کنند؛ مثلا به والدین‌شان می‌چسبند، مدام لجبازی می‌کنند و خیلی زود ناامید می‌شوند. این کودکان اغلب در تمرکز مشکل دارند، ظرفیت یادگیری کمی دارند و به‌راحتی گیج می‌شوند.
اختلالات طیف اوتیسم
به نور، سروصدا و شلوغی حساسیت دارند و به‌همین‌دلیل در محیط‌های شلوغ مانند مدرسه اذیت می‌شوند. علاوه بر این:
- به‌راحتی ناامید می‌شوند و پرخاشگری می‌کنند.
- در مهارت‌های کلامی ضعیف هستند.
- ارتباطات اجتماعی آن‌ها نسبت به هم‌سن‌وسالان‌شان ضعیف‌تر است.
- دامنه تمرکز محدودی دارند.
- سطح هوشی برخی از آن‌ها کمتر از نرمال است.
اگر این اختلال در دوران کودکی تشخیص‌گذاری و درمان شود، مبتلایان به آن عملکرد شخصی، اجتماعی، تحصیلی و حرفه‌ای خوبی در نوجوانی و بزرگسالی خواهند داشت.
کم توانی ذهنی
کم‌توانی ذهنی را با استفاده از آزمون‌های هوشی استاندارد مانند تست هوش وکسلر برای کودکان اندازه‌گیری می‌کنند. نمره این آزمون‌ها را هوش‌بهر (IQ) می‌نامند. اگر نمره هوش‌بهر کودک از 85 کمتر باشد، او را کم‌توان ذهنی می‌نامند. کم‌توانی ذهنی به چند دسته تقسیم می‌شود:
- گروه مرزی (نمره هوش‌بهر 70-85): در مدارس عادی تحصیل می‌کنند، اما کمی کندتر از دیگر دانش‌آموزان یاد می‌گیرند.
- گروه آموزش‌پذیر (50-70): در مدارس استثنائی تحصیل می‌کنند.
- گروه تربیت‌پذیر (25-50): قادر به یادگیری خودمراقبتی و کارهای ساده هستند. مسئولیت این گروه با بهزیستی است.
برخی کودکان گروه آموزش‌پذیر به اشتباه در طبقه مرزی قرار می‌گیرند. در این شرایط، هم خودشان و هم بقیه دانش‌آموزان و معلمان اذیت می‌شوند. گروه مرزی هم به رسیدگی و نظارت بیشتری از جانب والدین و معلمان نیازمندند، زیرا کندتر از سایرین یاد می‌گیرند.
اختلالات خورد و خوراک
برخی از دانش‌آموزان مبتلا به کم‌اشتهایی یا پراشتهایی عصبی مدام درگیر کنترل وزن و تناسب اندام خود هستند و به‌همین‌دلیل، دامنه توجه و تمرکز کوتاهی دارند. کمبود توجه آن‌ها تاحدودی هم به‌دلیل کمبود مواد مغذی بدن ناشی از روزه‌داری سخت، پاکسازی و ورزش‌های طاقت‌فرسا است. اکثر دانش‌آموزان مبتلا به اختلالات خورد و خوراک انگیزه و انرژی کافی برای انجام تکالیف درسی را ندارند.
اختلالات مرتبط با مسائل تیزهوشان
در نقطه مقابل دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی، دانش‌آموزان تیزهوش قرار دارند. ضریب هوشی آن‌ها به‌نسبت دیگر دانش‌آموزان بالاتر است و خیلی زودتر مطالب را یاد می‌گیرند. به‌همین‌دلیل، حضور در کلاس‌های معمولی برای‌شان کسل‌کننده است و به‌مرور بی‌انگیزه می‌شوند. رفتار نادرست والدین و معلمان با این دانش‌آموزان باعث بروز مشکلات رفتاری و روانی در آن‌ها می‌شود.
اختلالات زبانی
ابتلا به اختلال زبان بیانی و دریافتی و لکنت زبان در کودکان، باعث کاهش سیالی کلامی و درک صحبت‌های دیگران می‌شود. این دانش‌آموزان به‌دلیل مهارت‌های کلامی ناکافی، در مدرسه و انجام تکالیف درسی به مشکل می‌خورند.
اختلالات حرکتی
عدم هماهنگی عصب-عضله در کودکان مبتلا به اختلالات حرکتی، آن‌ها را مستعد مشکلاتی مانند کند نویسی دانش آموزان می‌کند و از دیگر همکلاسی‌ها عقب می‌اندازد.
علائم هشدار اختلالات روانی کودکان در مدرسه
اگر علائم زیر را در دانش‌آموز یا فرزندتان مشاهده کردید، حتما او را به روان‌شناس مدرسه معرفی کنید:
- سرپیچی مکرر از قوانین، درخواست‌ها و دستورالعمل‌ها
- حساسیت بیش‌ازحد به صدا، نور و محرک‌های دیگر
- کینه‌توزی و آزار و اذیت اطرافیان و حیوانات
- قلدری و دعوای کودک با دیگر بچه ها در مدرسه
- مشاجره بیش‌ازحد با والدین و معلمان
- غمگینی و بی‌حوصلگی طولانی‌مدت
- بی‌علاقگی به کار گروهی در مدرسه
- فقدان مسئولیت پذیری در کودکان
- تغییرات رفتاری شدید و ناگهانی
- کاهش یا افزایش ناگهانی وزن
- تندخویی و پرخاشگری کودک
- رفتارهای خودآسیب‌رسان
- خستگی یا انرژی کم
- نوسانات خلقی شدید
- خجالتی‌بودن
- گوشه‌گیری
- غیبت زیاد
خلاصه هر رفتاری که امنیت دانش‌آموز، همکلاسی‌ها و شما را تهدید کند، باید فورا به روان‌شناس مدرسه گزارش داده شود.
سخن پایانی
اختلالات روانی باعث افت عملکرد تحصیلی کودکان می‌شوند و از سوی دیگر، افت عملکرد تحصیلی هم سلامت روان دانش‌آموزان را کاهش می‌دهد. این چرخه سر توقف ندارد و عملکرد کودک را روز به روز ضعیف‌تر می‌کند. مشکلات مدرسه به خانه می‌آیند و مشکلات خانه به مدرسه سرایت می‌کنند! بالاخره یک‌نفر باید این چرخه معیوب را متوقف کند و دانش‌آموز را از آشفتگی نجات دهد. معلمان و والدین هر دو در این زمینه مسئولند. آن‌ها باید با اختلالات روانی شایع در دوران مدرسه آشنایی داشته باشند و درصورت مشاهده علائم این اختلالات، کودک را به روان‌شناسان بالینی و تربیتی ارجاع دهند.
سوالات متداول
- اختلالات شایع در دوران ابتدایی چه مواردی هستند؟
اختلالات یادگیری، کمبودتوجه-بیش‌فعالی، سلوک، نافرمانی مقابله‌ای، انواع اضطراب، وسواس، افسردگی، دوقطبی، استرس پس از سانحه، اوتیسم، کم‌توانی ذهنی، پراشتهایی یا کم‌اشتهایی عصبی، لکنت زبان و کندنویسی، از شایع‌ترین اختلالات هستند. - چرا سلامت روان دانش‌آموزان اهمیت دارد؟
زیرا باعث افزایش تمرکز آن‌ها و بهبود عملکرد تحصیلی‌شان می‌شود. در نقطه مقابل، ابتلا به اختلالات روانی و رفتاری، تمرکز و قدرت سازگاری دانش‌آموزان را کاهش و مشکلات تحصیلی آن‌ها را افزایش می‌دهد. - از کجا به اختلالات روانی دانش‌آموزان پی ببریم؟
به علائم این اختلالات مانند مخالفت با بزرگسالان، حساسیت به نور و سروصدا، بی‌علاقگی به انجام تکالیف درسی، قلدری، مسئولیت‌پذیری پایین، تغییرات ناگهانی در رفتار، کاهش یا افزایش ناگهانی وزن و نوسانات خلقی شدید توجه کنید.
